nostos-music.blogspot

Monday, January 31, 2022

Ανάμνηση της
Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων

Σήμερα, την 27η Ιανουαρίου 2022, Διεθνής Ημέρα αφιερωμένη στην μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, θυμόμαστε την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, και επιθυμούμε να αποτίσουμε φόρο τιμής στους στενούς δεσμούς που έχει δημιουργήσει με τη Γαλλία, συμβάλλοντας στο κύρος της γαλλικής γλώσσας και πολιτισμού.

Η Θεσσαλονίκη, που αποκαλείται και «Madre de Israel» στα λαντίνο ή «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» στα γαλλικά, υπήρξε για αιώνες ένα σημαντικό κέντροτης εβραϊκής κοινότητας της Ευρώπης. Παρά το γεγονός ότι κάποιοι Ρωμανιώτες ζούσαν ήδη στην πόλη πριν από τον 15ο αιώνα¹, η πλειονότητα των εβραϊκών οικογενειών έφτασε το 1492, όταν οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από την Ισπανία. Η εγκατάστασή τους στην πόλη έγινε ευπρόσδεκτη, με την ενθάρρυνση μάλιστα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με το πέρασμα του χρόνου, ο εβραϊκός πληθυσμός θα είναι η πλειονότητα, συνεισφέροντας στη νέα δημογραφική, θρησκευτική και γλωσσική ισορροπία της Θεσσαλονίκης, μαζί με τους Ορθόδοξους Χριστιανούς και τους Μουσουλμάνους κυρίως.

Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, η κοινότητα γνωρίζει μεγάλη πνευματική και διανοητική ανάπτυξη, που συνίσταται στην ίδρυση, από το 1873, των σχολείων της Αλλιάνς-Παγκόσμιας Ισραηλιτικής Συμμαχίας (Alliance Israélite Universelle), μιας φιλανθρωπικής οργάνωσης με έδρα το Παρίσι, κατόπιν πρωτοβουλίας του διάσημου Μωυσή Αλλατίνη², ο οποίος είναι μέλος της κεντρικής επιτροπής. Τότε ξεκίνησαν πραγματικά οι δεσμοί μεταξύ της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και της Γαλλίας. Η ποιοτική εκπαίδευση που παρέχεται στα γαλλικά προσελκύει τόσους μαθητές από όλες τις κοινότητες, που ο αριθμός τους σημειώνει μια εκρηκτική άνοδο με αύξηση, μεταξύ του 1873 και του 1908, από 200 μαθητές (όλοι αγόρια) σε περισσότερους από 2 000, κατανεμημένους σε επτά ιδρύματα, τα τέσσερα εκ των οποίων προσφέρουν εκπαίδευση στα κορίτσια. Στα σχολεία αυτά, οι μαθητές μετέχουν της γαλλικής γλώσσας, αλλά και του γαλλικού πολιτισμού: τα εγχειρίδια που χρησιμοποιούνται είναι, ως επί το πλείστον, αυτά που χρησιμοποιεί το κοσμικό σχολείο της Γαλλίας (école laïque française) σύμφωνα με την μέθοδο του Jules Ferry, και αναγνώσματα που εκθειάζουν τον Βολταίρο, τον Ρουσσώ, τον Ουγκώ ή τον Ιούλιο Βερν.

Η συνεισφορά της γαλλόφωνης εβραϊκής αστικής τάξης στην αίγλη της Γαλλίας και της γαλλικής γλώσσας υπερβαίνει τον αποκλειστικό εκπαιδευτικό τομέα, κι επεκτείνεται ιδιαίτερα σε εκείνους, του τύπου και του εμπορίου. Η εφημερίδα Journal de Salonique, το πρώτο γαλλόφωνο έντυπο της πόλης, που δημιουργήθηκε από πολλές τοπικές εβραϊκές προσωπικότητες και τυπώθηκε σε 1 000 αντίτυπα, συμβάλλει στην εξύμνηση των αρετών του γαλλικού μοντέλου σε όλους τους τομείς, από την παριζιάνικη μόδα μέχρι την υπόθεση Ντρέιφους – που συνεπαίρνει τους Θεσσαλονικείς –, συμπεριλαμβανομένης της κινηματογραφικής διαδικασίας Lumière.
Οι χώροι συζητήσεων, οι κύκλοι ανταλλαγών απόψεων, οι λέσχες και οι σύλλογοι, όπου κυριαρχούν τα γαλλικά, συμβάλλουν επίσης στη διαμόρφωση μιας σύγχρονης Θεσσαλονίκης, ανοιχτής στις ευρωπαϊκές ιδέες και τρόπους ζωής: γύρω στο 1910, η Θεσσαλονίκη έχει δύο γαλλόφωνες μασονικές στοές που συγκεντρώνουν σχεδόν 200 μέλη, που προέρχονται κυρίως από την εβραϊκή κοινότητα – όπως ο διάσημος Ζοζέφ Νεχαμά, διανούμενος που φοίτησε στα σχολεία της Αλλιάνς, συγγραφέας πολλών ιστορικών βιβλίων και ενός αξιόλογου Λεξικού των Ισπανοεβραϊκών³.

Ωστόσο, αυτός ο αναβρασμός δεν άντεξε στις μεγάλες αλλαγές που συνέβησαν τις επόμενες δεκαετίες. Η κοινότητα αντιπροσώπευε περισσότερο από το ήμισυ του πληθυσμού (80 000 Εβραίοι μεταξύ των 150 000 κατοίκων) της πόλης, λίγο πριν ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η πολιτική και εθνική ισορροπία της πόλης όμως έχει αλλάξει δραστικά μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος το 1912, και κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής πληθυσμών με την Τουρκία, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Την ίδια περίοδο, η τεράστια πυρκαγιά του 1917, επέφερε άλλο ένα μεγάλο πλήγμα στην εβραϊκή κοινότητα: τα τρία τέταρτα των κατοικιών τους, που βρίσκονταν στο αντατολικό τμήμα του κέντρου της πόλης, καταστράφηκαν, αφήνοντας 52 000 εξ αυτών χωρίς κατοικία, και η νέα διαίρεση της πόλης σφραγίζει την εξαφάνιση της εβραϊκής συνοικίας και των ιστορικών συναγωγών, που δεν θα ξαναχτιστούν. Μετά από αυτή τη σκληρή δοκιμασία, μέσα σε ένα κλίμα βαθμιαίας επιδείνωσης του ελληνικού ενθικισμού και του αντισημιτισμού στην Ευρώπη, πολλοί Εβραίοι αποφασίζουν να μεταναστεύσουν, και στρέφονται κυρίως προς τη Γαλλία, διότι γνωρίζουν τη γλώσσα και τον πολιτισμό της, έχουν ήδη δεσμούς με τη χώρα, και πολλοί από αυτούς την θεωρούν, ως γη της επαγγελίας. Συνολικά, σχεδόν 20 000 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εγκαταστάθηκαν στη Γαλλία.

Δεν μας εκπλήσσει λοιπόν το γεγονός ότι συναντάμε σήμερα, ανάμεσα στον γαλλικό πληθυσμό, πολλούς απογόνους μεγάλων εβραϊκών οικογενειών της Θεσσαλονίκης. Μεταξύ των πιο επιφανών, η γενιά του Ντασώ, απογόνου του περίφημου Μωυσή Αλλατίνη, ή η αυτοκρατορία Ντανόν, που ιδρύθηκε από τον Θεσσαλονικιό Ισαάκ Καράσσο, ο οποίος μετανάστευσε στη Γαλλία και δημιούργησε μια μάρκα που σχετίζεται με το χαϊδευτικό όνομα το γιού του, Ντανόν (μικρός Ντανιέλ). Ο Πατρίκ Μοντιανό, ο συγγραφέας που τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας το 2014, κατάγεται από την γνωστή οικογένεια Modiano (ένας από τους οποίους, ο Σαούλ, υπήρξε ένας διαπρεπής τραπεζίτης της πόλης, και ο Ελί ένας πολύ δραστήριος αρχιτέκτονας⁴). Χωρίς να παραλείψουμε τον διανοούμενο και κοινωνιολόγο Εντγκάρ Μορέν, τον πρώην Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας Νικολά Σαρκοζί, ή την σχεδιάστρια μόδας Νταϊάν φον Φίρστενμπεργκ.

Ως εκ τούτου, οι δεσμοί μεταξύ της Γαλλίαςκαι της εβραϊκής κοινότητας παραμένουν ισχυροί. Συνδέονται εν μέρει με τη μνήμηκαι διατηρούνται από δυναμικές γαλλόφωνες προσωπικότητες όπως της ιστορικού Ρένας Μόλχο ή του Προέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας και Αντιπροέδρου του Παγκόσμιου Ισραηλιτικού Συμβουλίου, Νταβίντ Σαλτιέλ. Οφείλουμε να πούμε ότι η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων υπήρξε μία από τις πιο συντετριμμένες κοινότητες εξαιτίας της βίας κατά τη ναζιστική περίοδο: η ολοκληρωτική καταστροφή, στα τέλη του 1942, του εβραϊκού νεκροταφείου στο κέντρο της πόλης – του πιο σημαντικού της Ευρώπης, με τους 300 000 τάφους του – συνέβαλε στην απομάκρυνση της κοινότητας των Σεφαραδιτών από το ιστορικό παρελθόν της, και οι μαζικοί εκτοπισμοί που ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 1942 οδήγησαν στα στρατόπεδα θανάτου σχεδόν την πλειονότητα (96 %) από τους 55 000 Εβραίους που κατοικούσαν στην πόλη στις αρχές της δεκαετίας του 1940. Μόλις 2 000 άτομα επέζησαν από το Ολοκαύτωμα.

Το Γαλλικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, το οποίο είχε υποδεχθεί έναν μεγάλο αριθμό Εβραίων μαθητών, και κυρίως μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, συμβάλλει σε αυτή τη διατήρηση μνήμης. Μια αναμνηστική πλάκα έχει τοποθετηθεί στην είσοδο του κτιρίου, ως φόρος τιμής στα εβραιόπουλα του σχολείου που εκτοπίστηκαν. Πρόσφατα έχει ξεκινήσει και μια δράση με σκοπό να αναζητηθούν επιζήσαντες που υπήρξαν μαθητές του σχολείου. Και οι μαθητές δεν χάνουν ευκαιρία συμμετοχής σε εκδηλώσεις μνήμης, αφιερωμένες στα θύματα του Ολοκαυτώματος, κάθε χρόνο στις 27 Ιανουαρίου.

Η διατήρηση της μνήμης αυτής της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, που έχει δημιουργήσει τόσους δεσμούς με τη Γαλλία, παραμένει μείζον καθήκον όλων μας.

¹ Όπως αποδεικνύεται από την παρουσία του τάφου του Βενιαμίν εντός του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, χώρος ο οποίος θεωρείται ως ο παλαιότερος εβραϊκός αρχαιολογικός χώρος της Θεσσαλονίκης.

² Δείτε το Chronique du Jeudi n°11, Από τους Αλλατίνη στους Ντασώ – Ένα οικογενειακό έπος που ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη.

³ Μιά αξιοσημείωτη συνεισφορά έγινε πρόσφατα για το συγκεκριμένο βιβλίο από τον Μισέλ Αζαριά, ο οποίος δημοσίευσε το Γαλλο/Ισπανοεβραϊκό Λεξιλόγιο, με τίτλο El Nehama al reverso, το οποίο επιτρέπει τη μετάφραση στα γαλλικά ισπανοεβραϊκών λέξεων του λεξικού του Ζοζέφ Νεχαμά.

⁴ Σχετικά με τον Ελί Μοντιανό, ανατρέξτε στο Chronique du Jeudi n°19, αφιερωμένο στην γαλλική επιρροή στην αρχιτεκτονική της Θεσσαλονίκης.

Souvenir de la
Jérusalem des Balkans

En ce 27 janvier, journée internationale dédiée à la mémoire des victimes de l'Holocauste 2022, nous nous souvenons de la communauté juive de Thessalonique, et avons souhaité rendre hommage aux liens étroits qu’elle a tissés avec la France, participant au rayonnement de sa langue et de sa culture.

Thessalonique, surnommée « Madre de Israel » en ladino ou « Jérusalem des Balkans » en français, fut, pendant des siècles, un centre majeur de la communauté juive d’Europe. Si quelques Romaniotes vivaient déjà dans la ville avant le XVe siècle¹, c’est en 1492, lorsque les Sépharades sont chassés d’Espagne, qu’arrivent la majorité des familles juives, dont l’installation est bien accueillie, voire encouragée par l’Empire ottoman. Au fil des ans, la population juive deviendra majoritaire, participant du nouvel équilibre démographique, confessionnel et linguistique de Salonique, aux côtés principalement des Chrétiens orthodoxes et des Musulmans.

Dans la seconde moitié du XIXᵉ siècle, la communauté connait un grand essor intellectuel et spirituel, porté par la création, dès 1873, des écoles de l’Alliance Israélite Universelle (AIU), une organisation philanthropique siégeant à Paris, dont le fameux Moïse Allatini², à l’initiative du projet, est membre du comité central. C’est là que s’amorcent véritablement les liens de la communauté juive de Thessalonique avec la France. L’éducation de qualité dispensée en français attire des élèves de toutes les communautés, si bien que ses effectifs connaissent une progression fulgurante, passant, entre 1873 et 1908, de 200 élèves (tous garçons) à plus de 2 000 répartis entre ses sept établissements, dont quatre sont alors dédiés à l’instruction des filles. On s’y imprègne de la langue, mais aussi de la culture françaises : les manuels utilisés sont, pour la plupart, ceux de l’école laïque française façon Jules Ferry, et les lectures font la part belle à Voltaire, Rousseau, Hugo ou Jules Verne.

La participation de la bourgeoisie juive francophone au rayonnement de la France et du français dépasse le seul domaine éducatif, s’étendant en particulier à ceux de la presse et du commerce. Le Journal de Salonique, premier organe francophone de la ville, créé par plusieurs personnalités juives locales et tiré à 1 000 exemplaires, contribue ainsi à vanter les mérites dumodèle français dans tous les domaines, de la mode parisienne à l’affaire Dreyfus – qui passionne les Saloniciens –, en passant par le procédé cinématographique Lumière.

Les lieux de débat, les cercles, clubs et associations, où le français domine, participent également au façonnement d’une Salonique moderne, ouverte aux idées et aux styles de vie européens : vers 1910, Salonique compte deux loges maçonniques francophones regroupant près de 200 membres, majoritairement issus de la communauté juive – à l’instar du célèbre Joseph Nehama, intellectuel issu des écoles de l’AIU, auteur de nombreux travaux historiques et d’un remarquable Dictionnaire du judéo-espagnol³.

Cette effervescence ne résiste cependant pas aux changements majeurs qui surviennent dans les décennies suivantes. La communauté représentait plus de la moitié de la population (80 000 Juifs parmi les 150 000 habitants) de la ville à la veillede la Première Guerre mondiale ; mais l’équilibre politique et ethnique de la ville se trouve drastiquement modifié à la suite de l’intégration de Thessalonique à l’État grec en 1912, et des échanges de populationsavec la Turquie après la Catastrophe d’Asie mineure de 1922. À la même période, le vaste incendie de 1917 porte par ailleurs un coup important à la communauté juive : les trois quarts de leurs habitations, situées dans la partie est du centre-ville, sont détruites, laissant 52 000 d’entre eux sans domicile, et le nouveau partage de la ville scelle la disparition du quartier juif et des synagogues historiques, qui ne seront pas reconstruites. Après cette lourde épreuve, dans le climat d’exacerbation progressive du nationalisme grec et de l’antisémitisme en Europe, beaucoup de Juifs décident d’émigrer, et se tournent en particulier vers la France, parce qu’ils connaissent sa langue et sa culture, ont déjà des liens dans le pays, et la perçoivent, pour beaucoup, comme un pays de cocagne. Au total, près de 20 000 Juifs saloniciens s’établirent en France.

C’est donc sans surprise que l’on retrouve aujourd’hui, dans la population française, de nombreux descendants des grandes familles juives saloniciennes. Parmi les plus illustres, le clan Dassault, descendant du fameux Moïse Allatini, ou l’empire Danone, créé par le Salonicien Isaac Carasso, qui émigra en France et créa la marque en référence au surnom de son fils, Danon (petit Daniel). Patrick Modiano, l’écrivain lauréat du prix Nobel de littérature 2014, est quant à lui issu des fameux Modiano (dont Saul fut un éminent banquier de la ville et Elie un architecte fécond⁴). Sans oublier l’intellectuel et sociologue Edgar Morin, l’ancien président de la République française Nicolas Sarkozy, ou la a créatrice de mode Diane von Fürstenberg.

Les liens entre la France et la communauté juive de Salonique demeurent donc vivaces. Ils sont en partie liés à la mémoireet entretenus par des personnalités francophones actives comme l’historienne Rena Molho ou le président de la Communauté juive historique de Thessalonique et vice-président du Congrès juif mondial David Saltiel.

Il faut dire que la Jérusalem des Balkans fut l’une des communautés les plus dévastées par la violence de la période nazie : la destruction totale, fin 1942, du cimetière juif du centre-ville – le plus important d’Europe, avec ses 300 000 tombes – contribua à déposséder la communauté sépharade de son passé historique, et les déportations massives qui débutèrent en mars 1942 conduisirent dans les camps de la mort la quasi-totalité (96 %) des 55 000 Juifs qui peuplaient la ville au début des années 1940. A peine 2 000 personnes survécurent à la Shoah.

L’École française de Thessalonique, qui accueillit un grand nombre d’élèves juifs, en particulier après le grand incendie de 1917, contribue également à ce travail de mémoire. Une plaque a été posée à l’entrée du bâtiment, en hommage aux enfants juifsde l’école qui furent déportés. Une action pour retrouver des survivants ayant suivi leur scolarité à l’école a aussi été entreprise récemment. Et les élèves ne manquent pas une occasion de s’associer aux commémorations dédiées aux victimes de l'Holocauste, chaque 27 janvier.

Faire revivre par la mémoire cette communauté juive de Thessalonique, qui a tissé tant de liens avec la France, demeure, pour nous tous, un devoir majeur.

¹ Comme en atteste la présence du tombeau de Benjamin au sein de l’université Aristote, qui serait le plus ancien site archéologique juif de Thessalonique.

² Voir Chronique du Jeudi n°11, D’Allatini à Dassault - Une saga née à Thessalonique

³ Une contribution notable a récemment été apportée à cet ouvrage par Michel Azaria, qui a publié un Vocabulaire français/judéo-espagnol, intitulé El Nehama al reverso, permettant de traduire en français les mots de judéo-espagnol du dictionnaire de Joseph Nehama.

⁴ Au sujet d’Elie Modiano, se référer à la Chronique du Jeudi n°19 consacrée à l’influence française sur l’architecture de Thessalonique.