ΟΙ ΠΙΟ ΠΑΛΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

της Κάτιας Γερακαρίτου

Στο δημαρχείο Θεσσαλονίκης εκτίθενται οι τρεις παλαιότερες μέχρι στιγμής φωτογραφίες της πόλης, σε εκτυπώσεις, μετά από δωρεά του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας.

Το ΜΙΕΤ αποφάσισε να δωρίσει στον Δήμο Θεσσαλονίκης τρεις μεγάλες εκτυπώσεις των παλαιότερων μέχρι στιγμής φωτογραφιών της πόλης, τραβηγμένων κατά την οθωμανική περίοδο της Θεσσαλονίκης, ώστε να εκτεθούν μόνιμα σε δημόσιο χώρο του Δημαρχείου.

Πρόκειται για φωτογραφίες του φωτογράφου Γιόζεφ Ζέκελυ (1863), του Χέρμπερτ Σέυς (περίπου 1873), ενώ η τρίτη, είναι πιθανόν του Αλφόνς Ρουμπελέν (επίσης γύρω στο 1873).  κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης του δημοτικού συμβουλίου παρουσιάστηκε η δωρεά προς τον Δήμο Θεσσαλονίκης από τον Γιάννη Επαμεινώνδα, αρχιτέκτων και υπεύθυνος του Ιδρύματος στη Θεσσαλονίκη. Οι φωτογραφίες είχαν αρχικά παρουσιαστεί στην έκθεση «Η παλαιότερη φωτογραφία της Θεσσαλονίκης».

«Οι φωτογραφίες αυτές, πέρα από την αξία τους ως φωτογραφικό υλικό, που είναι σπάνιο και πρωτοεμφανιζόμενο, έρχονται να βοηθήσουν σημαντικά την προσπάθεια που κάνει ο δήμος για την εξωστρέφεια της πόλης. Την ανάδειξη της πολιτισμικής ταυτότητας. Ο πλούτος αυτής της πόλης, είναι η ανάδειξη του πολιτισμού» τόνισε ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης.

Οι τρεις φωτογραφίες έχουν αναρτηθεί στον διάδρομο έξω από την αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου, στον 1ο όροφο του Δημαρχείου, με επαρκή τεκμηρίωση και αναλυτικό υπόμνημα των μνημείων.

1. Η φωτογραφία του Γιόζεφ Ζέκελυ

Η πιο παλιά φωτογραφία της Θεσσαλονίκης (1863) ανάγεται στον φωτογράφο Γιόζεφ Ζέκελυ και ανακαλύφθηκε εκ νέου το 2000, αφού είχε περάσει έναν ολόκληρο αιώνα στην αφάνεια.

Σύμφωνα με το ΜΙΕΤ, είχε τραβηχτεί κατά τη διάρκεια μιας εξερευνητικής αποστολής, που χρηματοδοτήθηκε από την Αυστουγγαρία στα οθωμανικά, τότε, Βαλκάνια, με επικεφαλής τον λόγιο και διπλωμάτη Γιόχαν Γκέοργκ φον Χάαν (Johann Georg von Hahn).

Το Αρχείο Ζέκελυ, που απόκειται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας, περιλαμβάνει και πέντε φωτογραφίες από τη Θεσσαλονίκη. Οι δύο από τις οποίες μπορούν να ενωθούν στη σειρά και να αποτελέσουν ένα εντυπωσιακό πανόραμα της πόλης.

Η εικόνα τεκμηριώνεται στα 1863, πράγμα που την καθιστά την παλαιότερη, μέχρι σήμερα, φωτογραφία της Θεσσαλονίκης. Είναι τραβηγμένη από την περιοχή του Μπέστσιναρ, προνομιακό τόπο λήψης πανοραμικών φωτογραφιών της πόλης. Αποκαλύπτει, για πρώτη φορά, χαμένα σήμερα σημεία, όπως είναι το θαλάσσιο τείχος, ο πύργος της Αποβάθρας και το Πρόπυλο των Δώδεκα Αποστόλων.

Η Θεσσαλονίκη αποτυπώνεται εδώ όπως ήταν λίγο πριν από την έλευση του εκσυγχρονισμού, η οποία σηματοδοτήθηκε από την κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους και την εγκατάσταση του σιδηροδρόμου στα 1870-71.

2. Η φωτογραφία του Χέρμπερτ Σέυς

Το πρωτότυπο της δεύτερης φωτογραφίας, του Χέρμπερτ Σέυς, απόκειται στη Συλλογή Γιώργου Δέλλιου, στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο(ΕΛΙΑ)-ΜΙΕΤ. Η φωτογραφία αυτή χρονολογείται σήμερα γύρω στο 1873, είναι δηλαδή τραβηγμένη τα πρώτα χρόνια μετά την κατεδάφιση του παραθαλάσσιου τείχους της Θεσσαλονίκης.

Η κατεδάφιση εγκαινίασε τη συνακόλουθη επέκταση της πόλης εκτός των δυτικών τειχών, στην περιοχή Βαρδαρίου, αλλά, όχι τυχαία, συνέπεσε και με την εγκατάσταση του σιδηροδρόμου, το 1871, – σημάδια του οποίου εμφανίζονται στη συγκεκριμένη λήψη: μια ατμομηχανή, ο ξύλινος φράκτης του οικοπέδου του σταθμού αλλά και η Σκάλα των Ανατολικών Σιδηροδρόμων (Échelle des Orientaux) που προεκτείνεται μέσα στη θάλασσα.

Η φωτογραφία ανήκε αρχικά στον ανθυποπλοίαρχο του βρετανικού πολεμικού ναυτικού Herbert Sayce. Βρέθηκε στα κατάλοιπά του, τα οποία ένας παλαιοπώλης στις Ηνωμένες Πολιτείες έβγαλε σε δημοπρασία. Η τεκμηρίωση που έκανε ο Αμερικανός συλλέκτης περιλαμβάνει και απόσπασμα από το ναυτικό βιβλιάριο του Σέυς, που αναφέρει όλες τις διαδοχικές τοποθετήσεις του αξιωματικού: μεταξύ 1875-1878 υπηρέτησε στο πλοίο «Παλλάς», το οποίο, περιπλέοντας τη Μεσόγειο, ναυλόχησε προφανώς και στη Θεσσαλονίκη. Εκεί, πιθανότατα ο Σέυς αγόρασε από κάποιον εμπορικό φωτογράφο της πόλης τη συγκεκριμένη φωτογραφία. Αρχικά είχε χρονολογηθεί –λόγω της τεκμηριωμένης θητείας του αξιωματικού στο «Παλλάς»– μεταξύ 1875-1878, σήμερα όμως τα στοιχεία δείχνουν πως η φωτογραφία είχε τραβηχτεί παλιότερα, περί το 1873.

3. Η φωτογραφία του Αλφόνς Ρουμπελέν

Η πρωτότυπη φωτογραφία, η οποία αποκτήθηκε πρόσφατα από τον Γιώργο Δέλλιο και επίσης ενσωματώθηκε στη Συλλογή του, στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, είναι λήψη της δεκαετίας του 1870, τραβηγμένη από την Άνω Πόλη με κατεύθυνση προς τα δυτικά. Είναι ξακρισμένη σε οριζόντιο οβάλ, πράγμα συνηθισμένο εκείνη την εποχή, καθώς προσέδιδε μια ατμόσφαιρα γραφικότητας.

Η γεωμετρία της φωτογραφίας συνηγορεί υπέρ του μιναρέ του Όσιου Δαυίδ ως πιθανότερου σημείου λήψης αυτής της εικόνας. Φαίνονται τα μεγάλα δέντρα του κήπου Μπέστσιναρ (Πέντε Πλατάνια) –από όπου τραβήχτηκε η φωτογραφία του Σέυς– καθώς και οι πρώτες εγκαταστάσεις του σιδηροδρόμου, που είχαν ήδη αναπτυχθεί στην περιοχή μετά το 1871. Διακρίνονται επίσης τα δυτικά τείχη, η Ληταία Πύλη και η Πύλη Βαρδαρίου πριν από την κατεδάφισή τους, αλλά και οι οδοί Σταθμού, Σφαγείων και Μοναστηρίου. Εμφανίζονται ακόμη, ο μιναρές του ναού των Δώδεκα Αποστόλων, το τζαμί του Ρολογιού (Σαατλί), καθώς και η έδρα του πασά – το παλιό Κονάκι, στη θέση του σημερινού Διοικητηρίου. Έξω από τα τείχη, έχει αρχίσει η σποραδική εγκατάσταση στην περιοχή της Μπάρας (έλους) του Δενδροποτάμου, ενώ στο βάθος του ορίζοντα αχνοφαίνονται τα μεγάλα ποτάμια, που πλημμύριζαν συχνά την πεδιάδα της Θεσσαλονίκης.

Ο προκάτοχος της φωτογραφίας, συλλέκτης Pierre de Rigord, την τεκμηριώνει στη δεκαετία του 1870. Ανάγει όμως την παρούσα εκτύπωση αλμπουμίνας στα 1890 και στον φωτογράφο Αλφόνς Ρουμπελέν (της φίρμας Alphonse Rubellin et fils) –εγκαταστημένο στη Σμύρνη και δημιουργό πολλών φωτογραφιών ανά την οθωμανική επικράτεια–, ο οποίος συχνά ανατύπωνε και φωτογραφίες άλλων.