ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΟΥ ΕΜΠΡΑΡ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝΕΙ ΑΚΟΜΗ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

 Τάσος Τασιούλας

Το φάντασμα του Ερνέστ Εμπράρ στοιχειώνει ακόμη τη Θεσσαλονίκη. Για πάνω από έναν αιώνα, πρόσωπο αναφοράς όταν θέλουν οι ειδικοί να μιλήσουν για την ορθολογικότερη ανάπτυξη της πόλης είναι ο μεγάλος αρχιτέκτονας (και αρχαιολόγος), που ανέλαβε ως επικεφαλής μιας κυβερνητικής επιτροπής το 1917 την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης, μετά την καταστροφική πυρκαγιά.

Πόσο λογικό είναι το 2021 να ανατρέχουμε στο 1917 και στα σχέδια της σημαντικότερης –όπως αναδείχτηκε από τους σύγχρονους επιστήμονες του είδους- προσωπικότητας αρχιτεκτονικής στην πόλη;

Τι σχέση έχει η σημερινή Θεσσαλονίκη με την πόλη μετά την ανοικοδόμηση; Πόσο συμπίπτουν οι σημερινές ανάγκες με τις τότε; Και ήταν άραγε τόσο οραματικό το «Σχέδιο Εμπράρ», για να μνημονεύεται ακόμη στις μέρες μας και να ζητείται μάλιστα από πολλούς η επιστροφή της πόλης σε εκείνες τις βασικές αρχές του σχεδίου;

Σαν να μην πέρασε μια μέρα... Τόσο κολλημένοι είμαστε με το παρελθόν; Προσοχή: όχι με την κληρονομιά του Εμπράρ, αλλά κυριολεκτικά με το παρελθόν.

Καλό είναι να βλέπουμε τα δεδομένα. Ανέτρεξα για να τα συμπυκνώσω σε λίγες και απλοϊκές επισημάνσεις σε πολλά συγγράμματα και πηγές και κυρίως σε κείμενα αρχιτεκτόνων, οι οποίοι περιγράφουν με θαυμασμό την παρακαταθήκη του Γάλλου αρχιτέκτονα στην πόλη.

Τα δεδομένα είναι τα εξής:

-Μετά την πυρκαγιά του Αυγούστου του 1917, όταν ο κεντρικός –κυρίως- τομέας της Θεσσαλονίκης καταστράφηκε ολοσχερώς, η κυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου προέβη σε μια ομολογουμένως διορατική κίνηση: Απαγόρευσε την ανοικοδόμηση (και προσωρινά το μπάχαλο) μέσα σε έξι μέρες από την πυρκαγιά.

-Η ίδια κυβέρνηση ανέθεσε σε μια επιτροπή (Διεθνής Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης), με επικεφαλής τον Εμπράρ (τότε ήταν μέλος της Γαλλικής Στρατιάς στην πόλη), να σχεδιάσει την ανοικοδόμησή της, δίνοντας την ελευθερία να το κάνει σε «λευκό χαρτί» με το χειρισμό των ιδιοκτησιών. Μέλη της επιτροπής ήταν και σημαντικοί αρχιτέκτονες, ανάμεσα στους οποίους και ο Ζαν Πλεϊμπέρ, που άφησε σημαντικό έργο στην πόλη, αλλά είναι παντελώς άγνωστος στους περισσότερους.

-Μέσα σε ένα χρόνο, το 1918, με την κυβερνητική στήριξη, η επιτροπή παρέδωσε το σχέδιο για την τότε νέα Θεσσαλονίκη.

-Πράγματι επρόκειτο για ένα καινοτόμο σχέδιο, για μια άλλη Θεσσαλονίκη από εκείνη πριν την πυρκαγιά, που ως χαρακτηριστικά του είχε τη χωροθέτηση σημαντικών αναπτυξιακών υποδομών (λιμάνι, κεντρικές λειτουργίες πόλης, μετρό με τα χαρακτηριστικά του υπό κατασκευή σήμερα κ.ά.) στα σημεία που λειτούργησαν εκ των υστέρων ή λειτουργούν επί δεκαετίες, πολλούς και μεγάλους ελεύθερους χώρους (οι οποίοι περιορίστηκαν όμως σημαντικά στην πορεία του χρόνου), μεγάλους κεντρικούς οδικούς άξονες (επίσης περιορίστηκε το πλάτος τους), τον εμβληματικό άξονα της Αριστοτέλους, τη διατήρηση της Άνω Πόλης, την Πανεπιστημιούλη, το Σέιχ Σου, άλλους σημαντικούς άξονες, όπως η Αγίας Σοφίας, η Δημητρίου Γούναρη και η Ιασονίδου, τις παράλληλες οδούς στην παραλιακή που διατρέχουν το κέντρο, το σχεδιασμό σε σχέση με τη θάλασσα, την προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, των αρχαιοτήτων κτλ., ενώ καθόρισε και την ανάπτυξη συνολικά της Θεσσαλονίκης: ανάπτυξη του λιμανιού εκτός κέντρου και προς τα δυτικά, βιομηχανία στα δυτικά, κατοικία στα ανατολικά κτλ.

-Το «Σχέδιο Εμπράρ» του 1918 μέσα σε μόλις τρία χρόνια αλλοιώθηκε. Έτσι αυτό που εφαρμόστηκε ως «Σχέδιο Εμπράρ» είναι το αλλαγμένο και σε σημεία αλλοιωμένο του 1921. Οι κυριότερες διαφορές μεταξύ πρώτου και εγκεκριμένου τελικώς σχεδίου είναι η μείωση του δημόσιου χώρου, η διακριτά μεγαλύτερη δόμηση, ψηλότερα κτήρια, στενότεροι δρόμοι... Πολεοδομικά σε μεγάλο βαθμό όμως η σημερινή Θεσσαλονίκη προέκυψε από την έμπνευση της επιτροπής και του Εμπράρ. Ακόμη και στην παλιά παραλία... Αρχιτεκτονικά σχεδόν τα πάντα παραδόθηκαν στις διαχρονικές «αναπτυξιακές» ορέξεις.

Αυτά είναι τα δεδομένα. Και ο Εμπράρ στον πολύ κόσμο είναι γνωστός για τον άξονα της Αριστοτέλους, που βασίστηκε στο δικό του όραμα για το πιο κεντρικό σημείο της Θεσσαλονίκης.

Σήμερα πάνω από έναν αιώνα μετά όμως πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η διορατικότητα του Εμπράρ δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως επιχείρημα για τη σύγχρονη Θεσσαλονίκη. Είναι λογικό να μνημονεύουμε τις αρχές του Εμπράρ και τον ίδιο ως μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της πόλης, όμως είναι άξιο απορίας πώς μπορούμε να «ακυρώνουμε» όλους τους σύγχρονους του Εμπράρ αρχιτέκτονες, πολεοδόμους, χωροτάκτες και σχετικούς με το αντικείμενο επιστήμονες και να ανατρέχουμε στο «Σχέδιο Εμπράρ» για να βρούμε απαντήσεις στα σημερινά δεδομένα, στα σημερινά ζητήματα της πόλης.

Ο Εμπράρ με τους δρόμους πλάτους 24 και 28 μέτρων δεν θα μπορούσε να φανταστεί τον αριθμό των οχημάτων που θα κυκλοφορούσαν στην πόλη. Οι στενότεροι δρόμοι όμως δεν είναι εκείνοι που φταίνε για το νούμερο ένα πρόβλημα στη λειτουργία της Θεσσαλονίκης, το κυκλοφοριακό. Η ίδια η Αριστοτέλους στην πορεία των ετών, όπως ήταν λογικό άλλαξε σε σχέση με τον σχεδιασμό του Εμπράρ, διατηρώντας (όπως οι περισσότεροι πιστεύουν) τις αρχές και το ύφος του Γάλλου αρχιτέκτονα - αρχαιολόγου. Μπορεί ο άξονας να παρέμεινε, όπως και η κεντρική ιδέα, όμως η διπλής κυκλοφορίας Αριστοτέλους μετατράπηκε σε άξονα περιπάτου, η πλατεία της Κοινωνίας των Εθνών είναι η σημερινή Ρωμαϊκή Αγορά και έγινε και μια μεγάλη παρέμβαση στο τμήμα πάνω από την Εγνατία. Τώρα ετοιμάζεται μια ακόμη ανάπλαση, μια αλλαγή, την οποία μπορεί να κρίνει καθένας όπως θέλει, όμως δεν μπορώ να ακούω τα περί «ασέβειας» στην Αριστοτέλους του Εμπράρ...

Δεν μπαίνω στον πειρασμό να κρίνω εάν μια σειρά από λειτουργικά προβλήματα της Θεσσαλονίκης είναι αποτέλεσμα του «Σχεδίου Εμπράρ», και από σεβασμό στη μεγάλη προσωπικότητα και επειδή το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε πλήρως. Κυρίως όμως επειδή από το 1917 και τον οραματικό αυτό άνθρωπο, που άφησε πολύτιμη παρακαταθήκη στην πόλη, που ήταν ο εμπνευστής της πόλης της Θεσσαλονίκης του 20ού αιώνα, πέρασαν πολλοί άλλοι άνθρωποι, οι οποίοι είχαν στα χέρια τους την τύχη της πόλης, τη διαμόρφωσαν και δεν μπορούμε να τους ακυρώνουμε. Για την αλλαγή των δεδομένων ούτε λόγος. Δεν έμεινε η πόλη κολλημένοι στο 1917...

Σκοπίμως αποφεύγω να μπω σε ονοματολογία. Δεν έχει καμιά σημασία για τους πολίτες. Αποφεύγω όμως να μείνω και «κολλημένος» στο «Σχέδιο Εμπράρ» του 1918 και δια πάσα νόσο να το μνημονεύω και να ανατρέχω σ' αυτό. Στον Ερνέστ Εμπράρ αποδόθηκαν τιμές μικρότερες από αυτές που του έπρεπαν. Αποδόθηκαν όμως. Και ο ρόλος του για τη νέα Θεσσαλονίκη αξιολογήθηκε και αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για όσους εμπλέκονται στο σχεδιασμό και την πορεία της πόλης στο μέλλον.

Αδυνατώ όμως να παρακολουθήσω αυτή τη γενικευμένη πια παραπομπή στο σχεδιασμό της πόλης μετά την πυρκαγιά του 1917. Δεν είναι λογικό να αναζητούμε απαντήσεις σε σύγχρονα προβλήματα ανατρέχοντας στις προτάσεις και τα ανολοκλήρωτα σχέδια της ανοικοδόμησης μετά την πυρκαγιά του 1917.Η νοσταλγία το μόνο που προσφέρει είναι η δικαίωση του Μάρκ Μαζάουερ για τη Θεσσαλονίκη ως πόλη των... φαντασμάτων. Στην περίπτωσή μας το φάντασμα του Εμπράρ στοιχειώνει ακόμη την πόλη. Σε καμιά περίπτωση δεν προσφέρει λύσεις με βάση τα σημερινά δεδομένα και τις σύγχρονες συνθήκες.