Πέραν όμως των σκαλισμένων σε μάρμαρα λαμπρών ονομάτων που κάνουν εκ των πραγμάτων το παλαιότερο κοιμητήριο της πρωτεύουσας να ξεχωρίζει, η μοναδικότητά του έγκειται και στα γλυπτά αριστουργήματα που κοσμούν τα μνήματα των επιφανέστερων ανδρών και γυναικών. Στο πλέον σιωπηλό μουσείο της σύγχρονης Ελλάδας «συνωστίζονται» έργα του Χαλεπά, του Φιλιππότη, του Λουκόπουλου, της Ευθυμιάδη - Μενεγάκη, των αδερφών Φυτάλη, του Τόμπρου, του Βιτσάρη, του Βρούτου, του Μπονάνου, του Ζογγολόπουλου, του Παρμακέλη και τόσων άλλων. 

Πίσω από τους ψηλούς τοίχους του κρύβονται περισσότερα από 12.000 μνήματα και 700 μνημεία, γεγονός που το καθιστά τη μεγαλύτερη υπαίθρια γλυπτοθήκη της χώρας, με τον γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο να γράφει στις αρχές του 20ού αιώνα πως εκεί «περικλείεται πάσα η κίνησις της νεωτέρας γλυπτικής». Εύκολα, λοιπόν, γίνεται αντιληπτό ότι μια βόλτα, όσο μεγάλη και εάν είναι σε διάρκεια, δεν είναι αρκετή για να καταγράψει κανείς τα κομψοτεχνήματα που διάσπαρτα ξεπροβάλλουν στην κατάφυτη έκταση.

Αυτό επιβεβαιώνει, εξάλλου, η Φίλια Ξυλά - Παττακού που μαζί με τη Λίντα Θεοδώρου δημιούργησαν έναν ιστότοπο (athensfirstcemeteryingreek.blogspot.com), στον οποίο έλληνες και ξένοι μπορούν να ξεναγηθούν εικονικά στους διαδρόμους του Α' Νεκροταφείου, δίπλα στα περίτεχνα αλλά και εντυπωσιακά λιτά μνήματα. «Η ιδέα για τη δημιουργία του blog ανήκει στη Λίντα, η οποία έχει επίσης δημιουργήσει ένα αντίστοιχο για ξεχωριστές εκκλησίες της χώρας», λέει η Φίλια Ξυλά - Παττακού που έχει περάσει ατελείωτες ώρες στους ίσκιους των κυπαρισσιών και των πεύκων του, καταγράφοντας περίτεχνα ταφικά μνημεία.

Ολη η ιστορία

«Ξεκινήσαμε το 2016 και σιγά σιγά ανακαλύψαμε ότι στο Α' Νεκροταφείο βρίσκονται είτε τα μνήματα είτε τα κενοτάφια σχεδόν του συνόλου των πρωταγωνιστών της νεότερης ιστορίας της χώρας. Ελάχιστοι λείπουν. Ταυτόχρονα, διαπιστώσαμε ότι εντός του κοιμητηρίου υπάρχουν μοναδικά γλυπτά. Ενδεικτικό του ενδιαφέροντος του κόσμου για το κοιμητήριο της Αθήνας είναι ότι οι επισκέπτες του ιστοτόπου έχουν ήδη ξεπεράσει τις 70.000 από ολόκληρο τον κόσμο», περιγράφει η ίδια και εξηγεί: «Εχω ξεχωρίσει ιδιαίτερα ένα κομμάτι της Φρόσως Ευθυμιάδη - Μενεγάκη.

Το γλυπτό της στον οικογενειακό τάφο της είναι επιβλητικό με έναν διαφορετικό τρόπο. Δεν είναι κάποια μαρμάρινη κατασκευή που φτάνει στους ουρανούς, όπως π.χ. του Καρατζά ή του Φιξ. Αντιθέτως, είναι σε ανθρώπινη κλίμακα. Λόγω αυτής της έλλειψης βάθρου η ιδεατή γραμμή μεταξύ γλυπτού και θεατή έχει αφαιρεθεί και έτσι ο θεατής έχει μεγαλύτερη αίσθηση ταύτισης με το θέμα: την απώλεια. Επίσης, έχω ξεχωρίσει το έργο των αδερφών Φυτάλη στον οικογενειακό τάφο της οικογένειας Λουριώτη, τον "Θρηνώδη άγγελο" του Ιωάννη Βιτσάρη στον τάφο της οικογένειας Κουμέλη, αλλά και δύο έργα του σπουδαίου σύγχρονου γλύπτη Γιάννη Παρμακέλη. Ο γλύπτης δημιούργησε μια σύνθεση για τον οικογενειακό τάφο του Ανδρόπουλου, που αποτελείται από έναν μεταλλικό, πανύψηλο, μαύρο σταυρό και έναν ανάγλυφο άγγελο, ενώ έχει φιλοτεχνήσει και ένα γλυπτό για τον τάφο της οικογένειας Γουλανδρή που εντάσσεται στη σειρά "Μάρτυρες και θύματα" και με το οποίο θέλει να αποδώσει τιμές σε όλους τους άγνωστους ανθρώπους οι οποίοι, χωρίς να σκεφτούν προσωπικό κόστος και θυσίες, συνέβαλαν στην πρόοδο της ανθρωπότητας. Φυσικά δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τον Χαλεπά με την "Κοιμωμένη" και τους υπόλοιπους μεγάλους τήνιους γλύπτες».

Τα μνημεία του Α' Νεκροταφείου θα χρειάζονταν εκατοντάδες σελίδες για να απαριθμηθούν και η Ξυλά - Παττακού τονίζει ότι επιβλητικοί είναι και οι τάφοι των μεγάλων ευεργετών Αβέρωφ, Τοσίτσα, Βαρβάκη, Συγγρού, Ζωγράφου κ.ά. στο τμήμα πολυτελείας, το κενοτάφιο του Κοραή, οι τάφοι του Κολοκοτρώνη, του Μακρυγιάννη, της Βέμπο, της Ρεζάν, της Παπαδάκη, της Μερκούρη, της Κυβέλης, της Κοτοπούλη…