ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΑΠΟΚΡΙΑ

Πού βρίσκονται οι ρίζες της Αποκριάς και του Καρναβαλιού; Σε τι παραπέμπουν οι εκδηλώσεις χαράς και τα εορταστικά γλέντια της περιόδου, αλλά και οι πένθιμες τελετουργίες των Ψυχοσάββατων;



«Η Αποκριά ή Καρναβάλι, μολονότι στην κυριολεξία σημαίνουν το σταμάτημα της κρεοφαγίας, σήμερα έχουν χάσει την ετυμολογική έννοιά τους και ταυτίζονται με τις μεταμφιέσεις και τα εορταστικά γλέντια.



Οι μεταμφιέσεις ξεκινούσαν παλαιότερα από την έναρξη του Τριωδίου, συστηματοποιούνταν την Τσικνοπέμπτη, κορυφώνονταν την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς - την «Τρανή Αποκριά», όπως την αποκαλούν ακόμα και σήμερα σε πολλά μέρη της Ελλάδας - και έφταναν, σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας (όπως ο Σοχός) μέχρι και την γιορτή των Αγίων Θεοδώρων, μετά την Καθαρή Δευτέρα», δηλώνει η Δρ. Ζωή Ν. Μάργαρη, ερευνήτρια του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας - Ακαδημία Αθηνών.



Η σύγχρονη Αποκριά, με τα αγροτικά και αστικά εθιμικά δρώμενα, τα γλέντια και τις διασκεδάσεις, τα εθιμικά δρώμενα, ακόμα και τις πένθιμες τελετουργίες των Ψυχοσάββατων, αποτελεί ακόμα και σήμερα κομβική στιγμή του κύκλου του χρόνου.



Παρά τις αλλαγές και τις μεταλλάξεις που έχουν συντελεσθεί στο πέρασμα των χρόνων.



«Αξιοσημείωτο είναι πως, μολονότι μπορεί να φαίνεται αντιφατικό, η χαρά του Καρναβαλιού και η θλίψη για τα Μνημόσυνα των Ψυχοσάββατων του Τριωδίου, διέπουν συμπληρωματικά τις εθιμικές εκδηλώσεις που υπογραμμίζουν συμβολικά τον αέναο κύκλο του θανάτου και της αναγέννησης στο πέρασμα των εποχών», υπογραμμίζει.



Είναι λοιπόν αυτό το διπολικό σχήμα «θάνατος-ανάσταση/αναγέννηση» που χαρακτηρίζει τα αποκριάτικα έθιμα, τα οποία, μέσα από μια σειρά παραδοσιακών μεταμφιέσεων και μιμοδραματικών παραστάσεων, προηγούνται της Άνοιξης και της Ανάστασης, στην ουσία για να τις προαναγγείλουν.



«Οι θίασοι των μεταμφιεσμένων, συνήθως νεαρών ανδρών, αφού περάσουν τελετουργικά από όλους τους δρόμους και τα σπίτια της κοινότητας, θα καταλήξουν στην κεντρική πλατεία για την κορύφωση και την ολοκλήρωση του εθιμικού τυπικού.



Οι (ανα)παραστάσεις γάμων (όπως στον Βλάχικο Γάμο της Θήβας), αροτριάσεων και σποράς (όπως στον Καλόγερο της Μαυρολεύκης), θανάτου - νεκρανάστασης και γέννας, επενεργούν ευεργετικά στην ήπια μετάβαση της κοινότητας από τον χειμώνα στην άνοιξη, διασφαλίζοντας ομοιοπαθητικά την αναγέννηση της φύσης. Κουδουνοφόρα καρναβάλια, Καμουζέλες, Γέροι και Κορέλες (Σκύρος), Γιαννίτσαροι και Μπούλες (Νάουσα) μεριμνούν ως προς την ασφαλή είσοδο της κοινότητας στη νέα φάση, ολοκληρώνοντας με σεβασμό την εθιμοτυπική τελετουργία», αναφέρει η ερευνήτρια.



Σκοπός των μασκαρεμάτων καθόλη τη διάρκεια των Αποκριών, ακόμα και της Καθαρής Δευτέρας, είναι η αποτροπή του κακού, ένας φόβος με πανάρχαιες και πανανθρώπινες ρίζες που σηματοδοτεί τη δύσκολη περίοδο της μετάβασης από τον σκοτεινό χειμώνα στην φωτεινή άνοιξη.



Σ' αυτό προσβλέπουν και οι παρωδίες, όπως οι Τράτες, το Δικαστήριο και οι Κηδείες, οι οποίες μέσα από την ανατροπή και τη σάτιρα οδηγούν στην αποκατάσταση της τάξης που επιβάλει η προετοιμασία για το Πάσχα.



Αποκριάτικες φωτιές



Στην ίδια διάσταση κινούνται και τα έθιμα των πυρών, όπως οι Φανοί στην Κοζάνη και οι Τζαμάλες στα Ιωάννινα, που συνηθίζεται να ανάβουν ακόμη και σήμερα.



«Με την εξαγνιστική δύναμή τους οι φανοί, που συγκεντρώνουν τους γλεντιστές γύρω από την ιερή φλόγα τους, στην πραγματικότητα καθαγνίζουν τα μέλη των κοινοτήτων ώστε εξαγνισμένα να περάσουν στην Καθαρή Δευτέρα και τη Σαρακοστή.



Επίσης, σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας, την Καθαρή Δευτέρα συνεχίζονται τα αναπαραστατικά έθιμα, οι αστεϊσμοί και οι αθυροστομίες, καταδεικνύοντας έτσι τον δισυπόστατο χαρακτήρα της» πληροφορεί η κ. Μάργαρη.



Προχριστιανικά έθιμα



Τα έθιμα αυτής της περιόδου δεν συναντώνται μόνο στην Ελλάδα ή την Ευρώπη. Ήδη από τα προχριστιανικά χρόνια, μαγικοθρησκευτικές τελετουργίες γίνονταν σε όλον τον κόσμο, με τους τελεστές να προσπαθούν να αναπαραστήσουν τη διάβαση από τον θάνατο στη ζωή, από το κρύο και το σκοτάδι του χειμώνα στη ζέστη και το φως του καλοκαιριού. Στην Ευρώπη, και μετά τον εκσυγχρονισμό της, τα έθιμα αυτά υιοθετούνται και ενσωματώνονται χωρίς πρόβλημα στη νέα θρησκεία.



«Τα δρώμενα της αγροτικής Αποκριάς, άμεσα συνδεδεμένα με τη φύση και τον μαγικό κύκλο της βλάστησης και της ζωής, με τους Τρανούς χορούς και τα περιπαικτικά τραγούδια, αποτελούν μία από τις πολλαπλές σύγχρονες εκφάνσεις προχριστιανικών στοιχείων του λαϊκού εορτολογίου, που επιβιώνουν παρά τον εκχριστιανισμό της Ευρώπης, στο πλαίσιο των σύγχρονων ευρωπαϊκών εθιμικών εορτών. Έτσι, κατά τη διάρκεια του Τριωδίου συνυπάρχουν προ- και μεταχριστιανικά τελετουργικά επεισόδια της επίσημης χριστιανικής και της λαϊκής λατρείας, που οι πιστοί δεν βιώνουν ως αντιμαχόμενα, αλλά ως αλληλοσυμπληρούμενα» συμπληρώνει η ερευνήτρια.



Η σύγχρονη κοσμική Αποκριά με τον ευετηρικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα της είναι περίοδος ευθυμίας και διασκεδάσεων.



Όπως σημειώνουν δύο αείμνηστοι λαογράφοι, ο Γεώργιος Μέγας και ο Δημήτριος Λουκάτος, ο χριστιανός, πριν μπει στη νηστεία και στο πένθος της Μεγάλης Σαρακοστής, αισθάνεται την ανάγκη να διασκεδάσει, να κάνει κάθε είδους τρέλα.



Η Εκκλησία, από την πλευρά της, ανέχεται τις ελευθεριότητες αυτές, γιατί είναι βέβαιη ότι ο «άσωτος υιός» θα επιστρέψει, αφού από την επόμενη μέρα έως την Ανάσταση θα είναι συχνότερο το εκκλησίασμα στις Ακολουθίες.